Netaji Subhas Chandra Bose: Torchbearer of Communal Harmony

 કોમી એખલાસના પ્રણેતા નેતાજી બોઝ • કારણ-રાજકારણ: ડૉ.હરિ દેસાઈ • પશ્ચિમ બંગાળ જીતવાના વ્યૂહ • સુભાષચન્દ્રનું અનોખું વ્યક્તિત્વ• અસ્થિકુંભનો ડીએનએ ટેસ્ટ નહીં

Dr.Hari Desai writes weekly column "Kaaran-Raajkaaran" for Mumbai Samachar's Sunday Supplement UTSAV.15 January, 2023.

પશ્ચિમ બંગાળની ગત વિધાનસભા ચૂંટણીમાં બબ્બેવાર મુખ્યમંત્રી રહેલાં મમતા બેનરજીને પરાસ્ત કરવા કેન્દ્રમાં સત્તારૂઢ ભારતીય જનતા પાર્ટીએ ખૂબ ઉધામા માર્યા છતાં તૃણમૂલ કોંગ્રેસનાં સુપ્રીમો ત્રીજી વખત વધુ ભારે બહુમતીથી સરકાર બનાવી શકયાં. આવી રહેલી લોક સભાની ચૂંટણી જીતી કેન્દ્રમાં ફરી સત્તારૂઢ થવા ભારતીય જનતા પક્ષ થકી મરણિયા પ્રયાસ થઇ રહ્યા છે. બંગાળી ઈતિહાસપુરુષો સાથે પોતાને જોડીને તથા સત્તારૂઢ તૃણમૂલ કોંગ્રેસના જ નહીં, માર્ક્સવાદી નેતાઓને પણ પક્ષાંતર કરાવીને ભાજપ પોતાનો પ્રભાવ વધારી રહ્યો છે. જોકે છેલ્લી વિધાનસભા ચૂંટણી પછી પ્રવાહ પલટાયો છે, પરંતુ મમતાદીદીના સાંસદ ભત્રીજાને માથે જેલવાસની તલવાર લટકતી થઇ ત્યારથી દીદી થોડાં ઢીલાં પડ્યાં છે. ભાજપના પૂર્વ અવતાર જનસંઘના સંસ્થાપક અધ્યક્ષ ડૉ. શ્યામાપ્રસાદ મુકરજીની ભોમકા પર ભગવો ફરકાવવા માટે હિંદુત્વનું કાર્ડ ખેલવામાં પણ ઝાઝી પાછી પાની કરાતી નથી. અત્યારે તો માહોલ એવો રચાયો છે કે જાણે આવતીકાલે જ ચૂંટણી છે. જોકે હજુ લોકસભા ચૂંટણી આડે એકાદ વર્ષ છે. વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીથી લઈને ગૃહપ્રધાન અમિત શાહ સહિતના કેન્દ્રના મહત્વના પ્રધાનો તથા ભાજપના અધ્યક્ષ જે.પી. નડ્ડા સહિતના નેતાઓ અત્યારે પશ્ચિમ બંગાળ જીતવા જંગે ચડ્યા છે. હમણાં નેતાજી સુભાષચન્દ્ર બોઝ નિમિત્તે વિવિધ કાર્યક્રમો અને ઉજવણીઓની બોલબાલા છે. એમની સંસદસંકુલમાં ભવ્ય પ્રતિમા હતી, પણ વડાપ્રધાન મોદીએ નવી પ્રતિમા સ્થાપિત કરાવીને એમને પોતીકા લેખાવવાની ભરસક કોશિશ કરી છે. પશ્ચિમ બંગાળમાં ૪૨ લોકસભા બેઠકોમાંથી ગત લોકસભા ચૂંટણીમાં ભાજપને ૧૮ બેઠકો મળી હતી. એમાંથી કેન્દ્રીય મંત્રી રહેલા બાબુલ સુપ્રિયોએ ભાજપમાંથી રાજીનામું આપીને તૃણમૂલ કોંગ્રેસમાં જોડાઈ ગયા. એમની બેઠક પર ભાજપની વાજપેયી સરકારમાં મંત્રી રહેલા મોટા ગજાના નેતા કોંગ્રેસમાંથી તૃણમૂલમાં આવ્યા અને આસાનસોલની આ બેઠકની પેટા ચૂંટણી જીત્યા હતા.અત્યારે ભાજપ કને ૧૭ બેઠકો છે. તૃણમૂલ પાસે ૨૩ બેઠકો છે. મમતા વિપક્ષી મોરચામાં ના જોડાય એ માટે કેન્દ્ર સરકારના શાસકો પ્રયત્નશીલ છે.

પરાક્રમ દિવસની ઉજવણી

દેશનાયક તરીકે કવિવર રવીન્દ્રનાથ ઠાકુરે જે મહાન ભારતીય સપૂતને નવાજ્યા હતા એ નેતાજી સુભાષચંદ્ર બોઝ (૨૩ જાન્યુઆરી ૧૮૯૭. કટક - ૧૮ ઓગસ્ટ ૧૯૪૫. તાઈપેઈ)ના જન્મદિવસ ૨૩ જાન્યુઆરીને દર વર્ષે ‘પરાક્રમ દિવસ’ તરીકે મનાવવાનું કેન્દ્ર સરકારે જાહેર કર્યું છે. વચ્ચે વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી એ દિવસની ઉજવણી માટે ખાસ કોલકાતા ગયા હતા. પશ્ચિમ બંગાળનાં મુખ્ય પ્રધાન મમતા બેનરજીએ પણ એ દિવસે ભવ્ય કૂચનું આયોજન કરીને ‘દેશનાયક દિવસ’ મનાવ્યો હતો. નેતાજીની ૧૨૫મી જન્મજયંતી વર્ષની ઉજવણીનો સંકલ્પ ભારત સરકાર અને પશ્ચિમ બંગાળ સરકારે કર્યો હતો. નેતાજીના આવા પ્રસંગોની ઉજવણી નિમિત્તે પશ્ચિમ બંગાળમાં ચૂંટણીમાં રાજકીય લાભ મેળવવાની રાજકીય પક્ષોની હોંશ હોય એ પણ સ્વાભાવિક છે. સામાન્ય રીતે ‘તુમ મુઝે ખૂન દો, મૈં તુમ્હેં આઝાદી દૂંગા’ તેમ જ ‘ચલો દિલ્હી’ કે પછી ‘જય હિંદ’ના તેમના નારા સાથે જ લશ્કરી પોશાકમાં સજ્જ નેતાજીની તસવીર બાળપણમાં સૌને પ્રભાવિત કરતી હતી, પણ જયારે રાજકીય અન્યાય અને વિસરાયેલા નાયકોને ન્યાય તોળવાને નામે વર્તમાનમાં રાજકીય દ્વંદ્વ ખેલાય ત્યારે ઇતિહાસની શી વલે થાય એ પણ જોવું રહ્યું. વાસ્તવમાં વર્તમાન સમયમાં આઝાદીના લડવૈયા એવા એક નેતાને બીજા નેતા સામે મૂકવાની ગણતરી સાથેની કવાયતો ચાલે છે ત્યારે આપણે તથ્યોનું નીરક્ષીર કરવું અનિવાર્ય થાય છે.

નેતાજી ગાંધીજીની પસંદ

નેતાજી બોઝ ઇન્ડિયન સિવિલ સર્વિસ (આઇસીએસ)માં ચોથા ક્રમે આવ્યા હતા, પણ અંગ્રેજ સરકારની સેવા કરવાને બદલે એ સેવામાંથી રાજીનામું આપીને દેશસેવા કાજે ૧૬ જુલાઈ ૧૯૨૧ના રોજ સ્વદેશ પરત ફર્યા. એ જ દિવસે મુંબઈમાં મહાત્મા ગાંધીને મણિભવનમાં મળવા ગયા હતા. એમણે તેમને કોલકાતામાં ચિત્તરંજન દાસ ‘દેશબંધુ’ને મળવાની સલાહ આપી. દેશબંધુ સાથે જોડાઈને કોલકાતાના મુખ્ય વહીવટી અધિકારી બન્યા અને કોંગ્રેસમાં પંડિત નેહરુના સમાજવાદી વિચારોની જેમ જ ડાબેરી ઝોકના નેતા બન્યા. ક્યારેક ગાંધીજીની નેતાગીરીને નિષ્ફળ ગણાવવાનું યુરોપમાં બેરિસ્ટર વિઠ્ઠલભાઈ પટેલ સાથે ૧૯૩૩માં સંયુક્ત નિવેદન કરનારા સુભાષને મહાત્મા ગાંધીએ જ ૧૯૩૮ માટે કોંગ્રેસના અધ્યક્ષ તરીકે પસંદ કર્યા હતા, એ વાત રખે ભૂલાય. સુરત પાસેના હરિપુરામાં મહાત્મા ગાંધી, સરદાર પટેલ અને પંડિત નેહરુ સહિતના તમામ કોંગ્રેસી નેતાઓએ સુભાષનાં ઓવારણાં લઈને તેમના અધ્યક્ષપદે વિઠ્ઠલભાઈ નગરમાં કોંગ્રેસનું અધિવેશન સંપન્ન કર્યું હતું. આ સઘળા આયોજનને સફળ બનાવવામાં સરદાર પટેલનું સવિશેષ યોગદાન હતું. ફરીને ૧૯૩૯ માટે કોંગ્રેસ અધ્યક્ષપદ માટેની ચૂંટણી નેતાજી ના લડે એવા ગાંધીજીના અને સરદાર પટેલ સહિતના નેતાઓના આગ્રહને અવગણીને સુભાષે અધ્યક્ષ બનવા ઉમેદવારી કરી. મૌલાના આઝાદ એમની સામે ચૂંટણી લડવામાં પાણીમાં બેઠા ત્યારે મહાત્મા ગાંધીના પ્રતિનિધિ તરીકે ડો. પટ્ટાભિ સીતારામૈયા લડ્યા અને હાર્યા. ગાંધીજીએ એને પોતાની વ્યક્તિગત હાર લેખાવી, પરંતુ એ વેળા ‘હું બીજાઓનો વિશ્વાસ સંપાદિત કરી શકું, પણ ‘દેશના મહાનતમ વ્યક્તિ’ (મહાત્મા ગાંધી)નો વિશ્વાસ ના પામી શકું તો એ ટ્રેજેડી ગણાય’, એવું નેતાજીએ કહ્યું હતું.

મહાત્માને રાષ્ટ્રપિતા કહ્યા

સમયાંતરે નેતાજી કોંગ્રેસથી વિમુખ થયા. અલગ ડાબેરી પક્ષ ફોરવર્ડ બ્લોક પણ સ્થાપ્યો. જર્મની ગયા. ભારતને અંગ્રેજોની ચુંગાલમાંથી મુક્ત કરાવવાના પ્રયાસો આદર્યા. તાનાશાહ હિટલરની મદદ લેવામાં કે જાપાનની મદદ લેવામાં એમને કશું ખોટું લાગ્યું નહોતું. જર્મનીથી ફેબ્રુઆરી ૧૯૪૩માં પોતાના અનન્ય મુસ્લિમ સાથી આબિદ હસન સફરાણી સાથે સબમરીનમાં પ્રવાસ ખેડવાનું પરાક્રમ આદરીને એ વાયા જાપાન સિંગાપુર પહોંચ્યા. ઓગસ્ટ ૧૯૪૩માં જ એમને સિંગાપુરમાં આઝાદ હિંદ ફોજના સરસેનાપતિનો હોદ્દો સંભાળ્યો. જાપાન અને બ્રિટિશ વિરુદ્ધના અન્ય દેશોના સહયોગથી એમણે ભારતમાંથી અંગ્રેજોને ખદેડવા માટે રંગૂન-બર્માથી જંગ આદર્યો. ઇશાન ભારત તથા આંદામાન નિકોબાર સુધી વિજય કૂચ આદરી. જે મહાત્મા ગાંધી સાથે મતભેદ હતા એ જ મહાત્માને ૬ જુલાઈ ૧૯૪૪ના રોજ રંગૂનથી કરેલા રેડિયો પ્રસારણમાં ‘ફાધર ઓફ અવર નેશન’ (રાષ્ટ્રપિતા) તરીકે સૌપ્રથમવાર સંબોધન કરીને દિલ્હીમાં વાઇસરોય હાઉસ પર ત્રિરંગો ફરકાવવાના સંકલ્પને પરિપૂર્ણ કરવા આશીર્વાદ માંગ્યા હતા. કમનસીબે ૧૮ ઓગસ્ટ ૧૯૪૫ના રોજ નેતાજીનું તાઈપેઈ ખાતે વિમાન દુર્ઘટનામાં અવસાન થયું. એ વેળા એમની સાથે એમના અત્યંત વિશ્વાસુ સાથી અને એડીસી કર્નલ હબીબુર રહમાન ખાન હતા. એ પછી નેતાજી જીવતા હોવાની માન્યતાઓ ખૂબ પ્રચલિત રહી, પરંતુ જાન પર ખેલનારો અને અનેકવાર જેલવાસ તથા નજરકેદ ભોગવનાર આવો નરબંકો ક્યાંય છૂપાઈને રહે એ માન્યામાં આવતું નથી.

કોમી એખલાસના પ્રણેતા

આઝાદી પછી પંડિત નેહરુ અને સરદાર પટેલે મહાત્માની વાતને કાન દેવાનું બંધ કર્યું હતું ત્યારે બાપુને તેમનો આ ‘બળવાખોર પુત્ર’ (સુભાષ) જરૂર યાદ આવતો હતો. નેતાજીના પરિવારમાં ઓસ્ટ્રીયન મૂળનાં પત્ની એમિલી અને દીકરી અનિતાની કાળજી સરદાર પટેલ અને પંડિત નેહરુએ મળીને લીધાના પત્રવ્યવહાર છતાં નેહરુને ભાંડવાની નીતિરીતિ ચાલતી રહી છે. અનિતા તો હવે પ્રાધ્યાપક તરીકે નિવૃત્ત છે અને જર્મનીમાં જ રહે છે. સમયાંતરે બોઝ પરિવાર સાથે કોલકાતા આવીને રહે પણ છે. નેતાજીના મોટા ભાઈ સરતચન્દ્ર બોઝના પરિવારજનો અત્યારે તૃણમૂલ કોંગ્રેસ અને ભાજપમાં વહેંચાઇ ગયાં છે. પશ્ચિમ બંગાળમાં ગમે તે પક્ષ જીતે, પણ નેતાજી બોઝ તો સૌ ભારતવાસીઓના હોવાની અનુભૂતિ સદાય રહેશે. વડા પ્રધાન મોદીને નેતાજીના નિવાસનો પરિચય કરાવનાર સુગત બોઝ. એ સરતના દીકરા શિશિરના પુત્ર. સુગત ઓક્સફર્ડમાં પ્રાધ્યાપક છે અને તૃણમૂલના લોકસભાના સભ્ય રહ્યા છે. નેતાજી કાયમ હિંદુ, મુસ્લિમ અને શીખ એકતામાં માનતા અને વ્યવહારમાં આણતા રહ્યા. સમાજમાં ક્યારેય કોઈ કોમ સામે ઘૃણાભાવ જન્માવવાનું એમના સ્વભાવમાં નહોતું. એમના અત્યંત વિશ્વાસુ સાથીઓ હંમેશાં મુસ્લિમો જ રહ્યાનું એમનાં પ્રત્યેક મિશનના સાથીઓ કે દાતાઓ જોતાં અવશ્ય લાગે છે.

ધોરાજી અને રાંદેરના સાથીઓ

નેતાજી સુભાષચન્દ્ર બોઝનો નાતો છેક મહાત્મા ગાંધી, વિઠ્ઠલભાઈ પટેલ, સરદાર પટેલ જ નહીં, બીજા પણ અનેક ગુજરાતીઓ સાથે રહ્યો છે. વિદેશમાં સરદારસિંહ રાણા સાથેના નેતાજીના સંબંધો પણ હજુ વણખેડાયેલા જ છે. મહાત્મા ગાંધીની જેમ જ નેતાજી હિંદુ-મુસ્લિમ-શીખ એકતાના પ્રણેતા જ નહોતા, એમના અનન્ય સાથીઓ અને મદદકર્તાઓમાં પણ તમામ ધર્મના લોકો હતા. નેતાજીનું નામ લઈને હિંદુ વિરુદ્ધ મુસ્લિમનું રાજકારણ ખેલાવાનો પ્રયાસ કરનાર એ વાત વિસરી જાય છે કે નેતાજીની આઝાદ હિંદ બેંક સ્થાપવા માટે ૧૯૪૪માં એક કરોડ રૂપિયાના ભંડોળનું દાન કરનાર મૂળ ધોરાજીના મુસ્લિમ અગ્રણી અને બર્માનિવાસી મેમણ અબ્દુલ હબીબ યુસુફ મારફણી હતા. કમનસીબી તો જુઓ કે દેશભરમાં જ નહીં, દુનિયાભરમાં નેતાજીની ૧૨૫મી જન્મજયંતી મનાવવાની એક બાજુ વડા પ્રધાન મોદી ઘોષણા કરે, પણ બીજી બાજુ ગુજરાત સરકાર ધોરાજીમાં આ મહાન દાતાના નામે રોડનું નામકરણ કરવા માટે અંજુમન-એ-ઇસ્લામ મેમણ જમાત, ધોરાજીના પ્રમુખ હાજી અફરોઝભાઈ લકડકુટ્ટા અને પત્રકાર નયન એચ. કુહાડિયાની ૨૪ નવેમ્બર ૨૦૨૦ની અરજી અંગે કોઈ પગલાં હજુ લેતી નહીં હોવાનું જણાવાય છે. વાત આટલે અટકતી નથી. સુરતના ગુલામ હુસૈન મુસ્તાક રાંદેરી તો નેતાજીના લશ્કરમાં ભરતી અધિકારી તરીકે કાર્યરત રહ્યા છે. નેતાજીના અંતિમ દિવસ સુધી એમની સાથે અત્યંત નિષ્ઠાવાન સાથી તરીકે મુસ્લિમો જ હતા. એ કોલકાતાથી ૧૯૪૧માં અલોપ થઈને પેશાવરમાં પ્રગટ થયા અને જર્મની પહોંચ્યા ત્યાં લગી અને ત્યાં પણ મુસ્લિમો, હિંદુ અને શીખ એમના માટે જાન ન્યોછાવર કરવા તૈયાર હતા. આવા મહાન રાષ્ટ્રપુરુષનો અસ્થિકુંભ હજુ જાપાનના બૌદ્ધ મંદિરમાં છે. એમનાં પુત્રી અનિતાએ વારંવાર માંગણી કર્યા છતાં એનો ડીએનએ ટેસ્ટ કરાવવા માટે હજુ ભારત સરકાર તૈયાર થતી નથી એ વિધિની વિટંબણા જ કહેવી પડે. નેતાજી ૧૯૪૫ની વિમાન દુર્ઘટનામાં માર્યા ગયા નહોતા એવું માનનારાઓ આ ટેસ્ટ ના થાય એવી કોશિશમાં છે.

ઈ-મેઈલ: haridesai@gmail.com (લખ્યા તારીખ : ૧૪ જાન્યુઆરી, ૨૦૨૩)

Dramatic Entry of UCC during the Gujarat Election Campaign

 

ચૂંટણી ટાણે જ સમાન નાગરિક સંહિતાનું વહેતું કરાતું ગતકડું  

અતીતથી આજ :ડૉ.હરિ દેસાઈ

·         દાયકાઓથી હિંદુ મતબેંક અંકે કરવા વગાડાતી ડીમડીમ છતાં કોઈ મુસદ્દો ઘડાયો નથી

·         ૧૯૪૮માં બંધારણસભામાં સર્વાનુંમત નહીં સધાતાં રાજ્ય નીતિના માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતમાં

·         ગુજરાત પહેલાં ઉત્તરાખંડમાં પણ ચૂંટણી પૂર્વે સમાન કૌટુંબિક ધારા માટે સમિતિ રચાઈ’તી

Dr.Hari Desai writes weekly column “Ateetthee Aaj” for Sardar Gurjari (Anand) and Gujarat Guardian (Surat).

ગુજરાત સરકાર વિધાનસભાની આ વખતની ચૂંટણીમાં ભીંસમાં જોવા મળે છે. કોંગ્રેસ અને આમ આદમી પાર્ટી સાથેના ત્રિકોણિયા જંગમાં સત્તારૂઢ પક્ષ ભારતીય જનતા પક્ષ (ભાજપ) રાજ્યમાં સમાન નાગરિક સંહિતા (યુનિફોર્મ સિવિલ કોડ) લાગુ કરવા માટે સમિતિ રચવાનો નિર્ણય કરીને “સબ કા સાથ, સબ કા વિકાસ તથા સબ કા વિશ્વાસ”ની વાત કરનાર ડબલ એન્જિનની સરકારે અંતે તો હિંદુ વોટ બેંક મજબૂત કરવા મુસ્લિમોને કઠે કે ઉશ્કેરે એવો નિર્ણય કરવો પડ્યો છે. જોકે આ વખતે ઝાઝા મુદ્દા ક્લિક થતા નથી.કોઈપણ ભોગે ફરી સત્તામાં આવવું પડે તેમ હોવા છતાં ચૂંટણી પરિણામો કેવાં હશે એ કહેવું મુશ્કેલ છે. ગત ચૂંટણીમાં ૧૮૨ બેઠકોમાંથી ૧૫૦ પ્લસ બેઠકોના દાવા સામે માત્ર ૯૯ બેઠકો મળી હતી. આ વખતે દાવા તો ૧૮૨માંથી ૧૮૨ બેઠકો જીતવાના થયા હતા, પણ શાહે ૧૨૫થી ૧૩૫ બેઠકો મળવાનો દાવો કરીને અગાઉના દાવાના ફુગ્ગાને ફોડી નાંખ્યો છે. પક્ષાંતર કરાવીને પોતાનું સંખ્યાબળ વધારવામાં સારા સંકેત જતા નથી.  આગામી લોકસભાની ચૂંટણીમાં ભારતીય જનતા પક્ષ ફરી જીતવા કૃતસંકલ્પ હોય ત્યારે વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી અને કેન્દ્રના ગૃહમંત્રી અમિત શાહનું ગુજરાત ગુમાવવું કે ઓછી બેઠકો મળે એવા સંજોગો જોખમી છે. અગાઉ ઉત્તરાખંડમાં પણ સમાન નાગરિક સંહિતાના અમલ માટે ચૂંટણી પહેલાં જ સમિતિ રચવામાં આવી હતી, પણ હજુ મહિનાઓ પછી પણ એનો અહેવાલ આવ્યો નથી. વળી, આ મુદ્દો તો છેક દાયકાઓથી ચલાવાતો રહ્યો છે. કેન્દ્રમાં આઠ વર્ષથી અને રાજ્યમાં ૨૭ વર્ષથી ભાજપની સરકારો રહ્યા પછી હવે એ મુદ્દાનું સ્મરણ થાય એ મતદારોને ઝાઝા પ્રભાવિત કરી શકે તેમ નથી. ઓછામાં પૂરું, ભલે મૈત્રીપૂર્ણ લડત કે ગાંધીનગર મહાપાલિકા પેટર્ન પર મદદ માટે પણ આમ આદમી પાર્ટી ગુજરાતમાં આવી હોય; પણ એના થકી મતદારોમાં નવજાગૃતિ આવેલી અવશ્ય જણાય છે. સત્તાધીશોની જાહેરસભાઓમાં પાંખી હાજરી પણ એમના માટે સવિશેષ ચિંતાનું કારણ બન્યું છે.

કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારને સત્તા

બંધારણસભામાં ૨૩ નવેમ્બર, ૧૯૪૮ની ચર્ચામાં સમાન નાગરિક સંહિતા અંગે મુસ્લિમ સભ્યોના સખત વિરોધ અને ડૉ.બી.આર. આંબેડકર અને ક.મા.મુનશી જેવા સભ્યોએ મુસ્લિમ દેશોમાં પણ સમાન  કૌટુંબિક કાયદા અમલમાં હોવાનાં  ઉદાહરણ આપ્યા છતાં સર્વાનુમત સધાયો  નહોતો. એટલે બંધારણમાં અનુચ્છેદ ૪૪ તરીકે “ભારતમાં સમગ્ર રાજ્યક્ષેત્રમાં નાગરિકોને સમાન કૌટુંબિક કાયદો પ્રાપ્ત કરવા રાજ્યે (State) પ્રયત્નો કરવા જોઈએ (shall).”નો સમાવેશ કરાયો હતો. મુનશીએ તો મુસ્લિમ બહુમતીવાળા  ઈજિપ્ત અને તુર્કી સહિતના દેશોમાં સમાન નાગરિક ધારાના અમલ તેમ જ યુરોપીય દેશોમાં પણ એવું જ હોવાની વાત મૂકી હતી. ડૉ.આંબેડકરે ૧૯૩૭ સુધી ભારતમાં પણ  મુસ્લિમો હિંદુ કાયદા હેઠળ આવતા હતા. સર્વોચ્ચ અદાલતે વારંવાર સમાન નાગરિક સંહિતાનો અમલ કરવાનું સૂચવ્યું છે પરંતુ એ કાયદો સંસદના માધ્યમથી કેન્દ્ર સરકાર જ ઘડી શકે એવી ભૂમિકા સ્પષ્ટ કરાઈ છે. કૌટુંબિક કાયદાઓ માટે એટલે કે લગ્ન, છૂટાછેડા અને વારસાઈ જેવા મુદ્દે રાજ્ય સરકાર અને કેન્દ્ર સરકાર બંનેને એ માટેનો અધિકાર બંધારણે આપ્યો છે. મુસ્લિમોની ખફગી વહોરવી ના પડે એટલા માટે એકસાથે આવા સમાન નાગરિક કાયદાનો અમલ તમામ સરકારો ટાળતી રહી છે. ટ્રિપલ તલાકના મુદ્દે મોદી સરકારે કાયદો કર્યો પરંતુ એ માટે સુપ્રીમ કોર્ટના ચુકાદાનો આધાર લેવામાં આવ્યો હતો. સમાન નાગરિક સંહિતા સંદર્ભે મોદી સરકારે સુપ્રીમમાં જે સોગંદનામું કર્યું છે તેમાં કેન્દ્ર સંસદને આવો કાયદો બનાવવા માટે નિર્દેશ આપી ના શકે એવું જણાવીને હાથ ઊંચા કરી દીધા છે. વળી, મોદી સરકારે જ નિયુક્ત કરેલા લો કમિશનને ૨૦૧૬માં સમાન નાગરિક સંહિતા અંગે મત આપવા માટે કામગીરી સોંપી હતી. કમિશનને ૭૫,૦૦૦ પ્રતિભાવો મળ્યા અને બે વર્ષમાં એના અભ્યાસ પછી લો કમિશને ૨૦૧૮માં જે ૧૮૫ પાનાંનો અહેવાલ આપ્યો તેમાં બહુ જ સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે કે આવો કાયદો અત્યારના સંજોગોમાં જરૂરી પણ નથી અને ઇચ્છનીય પણ નથી.”કેન્દ્ર સરકાર પોતે કોઈ નિર્ણય કરવાની જવાબદારીમાંથી છટકે છે, પણ મુદ્દો જીવતો રાખીને માત્ર ચૂંટણીલક્ષી ગતકડાં કરવાનું ચાલુ રાખે છે. હકીકતમાં આવો કાયદો ઘડવા માટે તમામ સંબંધિતો સાથે ચર્ચાવિચારણા કરીને સર્વાનુમત કેળવવો અનિવાર્ય બને છે; અન્યથા સમાજમાં નવાં વિભાજનો સર્જાઈ શકે છે.

હિંદુ સંપ્રદાયોનોય  વિરોધ

ગોવામાં પોર્ટુગીઝ સમયથી સમાન નાગરિક સંહિતાનો અમલ છે એવું નિવૃત્ત મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ શરદ અરવિંદ બોબડેએ કહ્યું ત્યારે બંધારણ નિષ્ણાત કુલપતિ ફૈઝાન મુસ્તફાએ એ વાત બરાબર નહીં હોવાનું તર્કબદ્ધ રીતે દર્શાવ્યું હતું. હા, ગોવાના કોંગ્રેસી નેતા અને કેન્દ્રના કાયદા પ્રધાન રહેલા રમાકાંત ખલાપે દેશભરમાં સમાન નાગરિક સંહિતાના અમલની તરફેણ કરી છે, પરંતુ એ દિશામાં ખૂબ ગંભીરતાથી પ્રયાસો હાથ ધરવાની જરૂર દર્શાવી છે.  મુનશીએ બંધારણ સભામાં સમાન નાગરિક સંહિતાની તરફેણ કરવાની સાથે માત્ર મુસ્લિમો જ નહીં, પણ હિંદુઓના  વિવિધ સંપ્રદાયો પણ એનો વિરોધ  કરે એ વાત મૂકી હતી.  વળી, ભારતમાં હિંદુ ઉપરાંત શીખ, જૈન અને પારસી પણ હિંદુ કાયદા  હેઠળ આવે છે. કેરળ અને બંગાળના હિંદુ જીવન પદ્ધતિ અને પરંપરાઓ સમાન કાયદાને સ્વીકારશે કે કેમ એ પ્રશ્ન તો ઊભો જ છે. રામકૃષ્ણ મિશને સુપ્રીમ કોર્ટમાં પોતે હિંદુ નથી એવું સોગંદનામું કર્યું હત્ય અને એ૩ જ રીતે લિંગાયત અલગ ધર્મ છે એ વાત પણ કહેવામાં આવે છે. આવા સંજોગોમાં ફોજદારી ધારા કે સંહિતા હેઠળ તમામ નાગરિકો માટે સમાન જોગવાઈઓ અમલી બનાવી શકાય છે તેમ બધાને માટે સમાન  કૌટુંબિક ધારાનો અમલ કાયદો કરીને કરાવી દેવાનું એટલું સરળ નથી. હકીકતમાં ચૂંટણી પૂર્વેનાં સમાન નાગરિક સંહિતા અંગે સમિતિ રચવા કે જાહેરાતો કરવાની બાબતને ગંભીરતાથી લેવાની જરૂર નથી.વચ્ચે ભાજપી સાંસદ સુશીલકુમાર મોદીના વડપણ હેઠળની એક સમિતિએ ગોવાની મુલાકાત લઈને સમાન નાગરિક સંહિતા વિષયક અભ્યાસ કર્યો,પણ એ પછી એની પ્રગતિ બાબત કોઈ માહિતી નથી. એ દિશામાં આગળ વધવા માટે ગંભીર પ્રયાસો હાથ ધરીને તમામ સંબધિતો (સ્ટેકહોલ્ડર્સ)ને વિશ્વાસમાં લઈને જ સર્વાનુમત સાધવા આગળ વધવું હિતકર લેખાશે. 

ઈ-મેઈલ: haridesai@gmail.com (લખ્યા તારીખ:૩૧ ઓક્ટોબર,૨૦૨૨)

The Indian Constitution and Secularism

 

લોકનિકેતનમાં દ્વિદિવસીય બંધારણ શિબિરમાં જનજાગૃતિચિંતન

અતીતથી આજ: ડૉ.હરિ દેસાઈ

·         પ્રા. અશ્વિન કારીઆ અને ગિરીશ સુંઢિયાનું અંધશ્રદ્ધાનિવારણ અભિયાનની આગેકૂચ

·         બંધારણઘડતરથી લઈને વર્તમાન સુધીના ખટમીઠા ઘટનાક્રમનું મોકળામને મંથન

·         જસ્ટિસ કારીઆ અને સાંસદ ડૉ.અમી યાજ્ઞિકની હાજરીમાં સ્તક ત્રિવેણીનું લોકાર્પણ

Dr.Hari Desai writes weekly column “Ateetthee Aaj” for Sardar Gurjari (Anand) and Gujarat Guardian (Surat).

હમણાં ૨૪-૨૫ સપ્ટેમ્બર,૨૦૨૨ દરમિયાન પાલણપુર પાસેના રતનપુરની લોકનિકેતન સંસ્થાના સંકુલમાં ૭૭ વર્ષીય ગુરુનામ ગુરુ પ્રાચાર્ય અશ્વિન કારીઆની પ્રેરણા થકી દ્વિદિવસીય બંધારણ શિબિરમાં બંધારણ, અદાલતો, ચુકાદાઓ અને લોકતંત્રની વર્તમાન સ્થિતિ તેમ જ ભારતના નાગરિકોમાં વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિકોણ કઈ રીતે સ્વીકાર્ય બને, એનું અમૂલ્ય મંથનમાં ભાર વિનાનું ભાથું મળ્યું. માનવમૂલ્યો અને સચ્ચાઈની જીવંત સંસ્થા લોકનિકેતનમાં કુદરતી વાતાવરણને ખોળે  કિરણભાઈ અને ચૌલાબહેનનું સહજ યજમાનપદ અને આતિથ્ય સમગ્ર ગુજરાતના શિબિરાર્થીઓએ માણ્યું.વિવિધ વિષયો અંગેનાં સત્રો અને પ્રશ્નોત્તરીમાં યુવા પેઢી અને વડીલોએ એકસાથે વિશાળ સંખ્યામાં ઉત્સુકતાથી સહભાગી થવાનું પસંદ કર્યું. બંધારણ અને ન્યાયતંત્ર વિષયક ચર્ચા માત્ર સભાખંડમાં જ સીમિત નહોતી, પરંતુ ભોજન વિરામ પછી પણ સંકુલમાં વિવિધ જૂથો વચ્ચે પણ ચર્ચાઓ ચાલતી રહી. નિષ્ણાતો દ્વારા  બંધારણ અને ન્યાયતંત્ર વિષયક ચર્ચા  સાથે જ ત્રણ પુસ્તકોનું  લોકાર્પણ પણ આ પ્રસંગે ગુજરાત હાઈકોર્ટના આ વર્ષે જ નિવૃત્ત થયેલા જસ્ટિસ બિપીનકુમાર એન.કારીઆ અને રાજ્યસભા સાંસદ તથા ધારાશાસ્ત્રી ડૉ.અમીબહેન  યાજ્ઞિકની ઉપસ્થિતિમાં થયું. એ પુસ્તકત્રિવેણીમાં પ્રિ.અશ્વિન ન. કારીઆના “બંધારણીય અને સંસદીય શબ્દકોશ”, તથા “ધર્મનિરપેક્ષતા (યાને બિનસાંપ્રદાયિકતા)શું છે?” અને હિદાયતખાન પરમારના “સાયબર ક્રાઈમ માર્ગદર્શિકા”નો સમાવેશ હતો. બંધારણ શિબિરો અને અંધશ્રદ્ધા નિર્મૂલન કાર્યક્રમો વધુને વધુ યોંજાવા જોઈએ અને સામાન્ય પ્રજામાં એ સંદર્ભે જાગૃતિ આવે એ આવકાર્ય ગણાય. ગોધરા અને પાલણપુરની લો કોલેજના વર્ષો સુધી આચાર્ય રહેલા પ્રા. કારીઆ અને ગિરીશ સુંઢિયાના નેતૃત્વમાં આ દિશામાં ચલાવાતાં અભિયાનને વેગ મળે એવી અપેક્ષા ઉપસ્થિતોએ વ્યક્ત કરી હતી. શિબિરમાં સુપ્રીમ કોર્ટના ધારાશાસ્ત્રી ડૉ.એમ.આર.ગોસાઈ, હાઇકોર્ટના ધારાશાસ્ત્રી  હર્ષ રાવલ, વરિષ્ઠ પત્રકાર ડૉ.હરિ દેસાઈ, નિવૃત્ત સનદી અધિકારી ડંકેશ ઓઝા, કર્મશીલ મનીષી જાની  વગેરે વક્તાઓ ઉપસ્થિત હતા.

સેક્યુલર -ધર્મનિરપેક્ષની સમજણ 

પ્રિ.કારીઆએ પોતાની નવપ્રકાશિત પુસ્તિકામાં ભારત પ્રજાસત્તાક બન્યું ત્યારથી સેક્યુલર હોવાની વિશાળ છણાવટ કરી છે. એના અંશો અહીં મૂકવા જેવા છે:  “બંધારણીય સુધારા પૂર્વે શું ભારત ધર્મનિરપેક્ષ રાજ્ય હતું? બંધારણના ૪૨મા સુધારાથી આમુખમાં ‘ધર્મનિરપેક્ષ’, ‘સમાજવાદ, તેમજ 'અખંડિતતા' એમ ત્રણ શબ્દો ઉમેરવામાં આવ્યા છે. આથી કેટલાક વિચારકોનું માનવું છે કે ૧૯૭૬માં થયેલા આ બંધારણીય સુધારા બાદ જ ભારત ધર્મનિરપેક્ષ રાજ્ય બન્યું છે. વાસ્તવમાં આ માન્યતા ભૂલભરેલી છે. તેનું કારણ એ છે કે બંધારણ સભામાં બંધારણ ઘડતર સમયે ભારત પાકિસ્તાન વિભાજનના કારણે કોમી હૂતાશનની આગ ખાસ કરીને સરહદી વિસ્તારોમાં ફેલાયેલી હતી. લાખો નિર્દોષ નાગરિકોની કતલ થઇ,  તેને અનુલક્ષીને બંધારણ સભામાં પણ કેટલાક સભ્યોએ ભારતને હિંદુ રાષ્ટ્ર જાહેર કરવાની માગણી ઉઠાવેલ હતી, પરંતુ તેનો સ્વીકાર થયો ન હતો. કારણ કે કોઇ પણ અથવા દરેક બંધારણમાં નાગરિકો વચ્ચે પક્ષાપક્ષીનો નકાર અને સમાનતાનો સ્વીકાર તેના પાયામાં હોય છે.  આ ૪૨મા સુધારા અગાઉ ભારતનું બંધારણ ધર્મ નિરપેક્ષતાને વરેલું જ છે.કારણ કે આ શબ્દ ઉમેરાયા અગાઉ બંધારણના વિવિધ અનુચ્છેદોમાં ધર્મનિરપેક્ષ નીતિ પ્રગટ થયેલી છે.જેમકે (A) અનુચ્છેદ-૧૪ માં રાજ્ય તરફથી વ્યક્તિને સમાનતાનો (equality)નો અધિકાર અપાયેલ છે. એટલે કે ભારતની નિવાસી દરેક વ્યક્તિને ધર્મના કોઇપણ  જાતના ભેદભાવ વિના કાયદા સમક્ષ સમાનતા અને કાયદાના સમાન રક્ષણની બાંયધરી  અપાયેલ છે. (B) અનુચ્છેદ-૧૫ અને ૧૬માં ધર્મ, જાતિ, વર્ણ, લિંગ કે જન્મસ્થાન પર ભેદભાવ કરવા સામે મનાઈ ફરમાવવામાં આવેલ છે. (C) અનુચ્છેદ-૧૯ (૧)(A) હેઠળ દરેક નાગરિકને ધર્મના ભેદભાવ વિના વાણી અને અભિવ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યનો મૂળભૂત અધિકાર અપાયેલ છે.  (D) અનુચ્છેદ-૨૫ થી ૨૮માં દરેક વ્યક્તિને ધર્મસ્વાતંત્ર્ય અધિકાર, તેમજ ધાર્મિક સંસ્થાનોના વહીવટનો મૂળભૂત અધિકાર અપાયેલ છે. (E) અનુચ્છેદ-૪૪ થી સમાન નાગરિક સંહિતા (uniform civil code) પડવાની રાજ્યની ફરજ નિયત કરવામાં આવેલ છે.  (F) ભારતના બંધારણમાં ધારાસભ્ય, મુખ્ય પ્રધાન સહિત દરેક પ્રધાન, વડી અદાલત, તેમજ સર્વોચ્ચ અદાલતના દરેક ન્યાયમૂર્તિ, દરેક કેન્દ્રિય પ્રધાન, તેમજ રાષ્ટ્રપતિએ, પોતાનો હોદ્દો ગ્રહણ કરતાં અગાઉ બંધારણ તરફ વફાદારીના શપથ લેવાના હોય છે. શપથ ઇશ્વરના સોગંદ લઇને અથવા ઇશ્વરમાં માનતા ન હોય તેમણે સત્યપ્રતિજ્ઞા અનુસાર હોદ્દાના શપથ લેવાના હોય છે. આ વિકલ્પનો અર્થ એ થાય છે  કે ભારત ૪૨મા  બંધારણીય સુધારા અગાઉ પણ ધર્મનિરપેક્ષ રાજ્ય હતું,  (G) ‘લોકપ્રતિનિધિત્વ ધારો', (Representative of People Act.) ૧૯૫૧. કલમ-૧૨૩ જણાવે છે કે ચૂંટણીમાં કોઇપણ ઉમેદવાર ધર્મના નામે મત માંગી શકો નહીં. પ્રચાર કરી શકશે નહીં. જો કોઇપણ ઉમેદવાર તેમ કરતાં પકડાય તો ચૂંટાયેલા ધારાસભ્યને પણ ગેરલાયક ઠરાવવાની આ કાયદામાં જોગવાઇ કરવામાં આવી છે, આમ ૪૨ મા બંધારણીય સુધારા અગાઉ ભારત ધર્મનિરપેક્ષ રાજ્ય ન હોવાની દલીલ આધારભૂત નથી.”
ધર્મ, ધર્મ રાજ્ય અને ધર્મ નિરપેક્ષતા

“ધર્મની સેંકડો પરિભાષાઓ અપાયેલ છે. આપણે એ જાણવું જોઇએ કે ભારતના બંધારણમાં ‘ધર્મનિરપેક્ષતા’  શબ્દમાં ‘ધર્મ' કયા અર્થમાં પ્રયોજવામાં આવેલ છે. આપણે ધર્મની અનેક પરિભાષાઓમાં ઉત્તરવાને બદલે તેના સૌથી લોકપ્રિય ચાર અર્થો વિશે જાણીએ. ૧.સ્વભાવ ૨.કર્તવ્ય – કરજ ૩. મઝહબ, ૫૫ ૪. આધ્યાત્મિક સાધના.એના પ્રથમ અર્થમાં ધર્મ એટલે સ્વભાવ. જેમકે અગ્નિનો સ્વભાવ બાળવાનો  છે. પાણીનો સ્વભાવ તરસ છીપાવવાનો છે. આ પદાર્થના ગુણધર્મની વાત થઇ.બંધારણને આ અર્થ સાથે કોઇ નિસ્બત નથી. તેના બીજા અર્થમાં ધર્મ એટલે માનવીનું કર્તવ્ય અથવા ફરજ. જેમ કે,  પિતાની કુટુંબનું ભરણપોષણ કરવાની ફરજ છે. દરેક કર્મચારીની નિષ્ઠપૂર્વક કામ  કરવાની ફરજ છે. શિક્ષકની ફરજ ભણાવવાની છે. ડ્રાઇવરની ફરજ સલામતીપૂર્વક વાહન ચલાવવાની છે. આ અર્થમાં પણ ‘ધર્મ’ શબ્દ બંધારણમાં પ્રયોજાયેલ નથી. તેના ત્રીજા અર્થમાં ધર્મ એટલે પંથ અથવા મઝહબ. ભારતમાં મુખ્ય ચાર ધર્મો ઉપરાંત શિવ ધર્મ,  સ્વામીનારાયણ ધર્મ, અખાડાપંથ, નિરંકારી પંથ, એવા અનેક પંધો અસ્તિત્વ ધરાવે છે. ભારતનું બંધારણ આ અર્થમાં ધર્મનિરપેક્ષ રાજ્ય છે. રાજ્ય  કોઇપણ મઝહબ કે પંથની તરફેણ કરી શકે નહીં, કોઇ ધાર્મિક પ્રવૃત્તિને ટેકો આપી શકે નહીં, અને તેથી ભારતના બંધારણ અનુચ્છેદ-૨૫થી દરેક વ્યક્તિને ધર્મસ્વાતંત્ર્યનો  મૂળભૂત અધિકાર અપાયો છે. આ ધર્મસ્વાતંત્ર્ય અધિકારમાં પોતાની પસંદગીનો ‘ધર્મ’ પાળવા કે ન પાળવાનો ધર્મનો પ્રસાર, કરવાનો વગેરેનો પણ સમાવેશ થાય છે. ભારતમાં સ્વામી વિવેકાનંદ, જે. કૃષ્ણમૂર્તિ, મહર્ષિ અરવિંદ તેમજ એની બેસન્ટ જેવા વિદ્વાનો ધર્મને ઊંચાઇ પર લઇ ગયા. તેઓ કોઈ પરંપરાગત ધર્મમાં માનવાના બદલે આધ્યાત્મિક સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવાના પ્રયત્નમાં લાગેલા હતા. ભારતીય બંધારણમાં ‘ધર્મનિરપેક્ષતા' શબ્દમાં 'ધર્મ' આ અર્થમાં પ્રયોજાયેલ નથી. આમ, આપણે ધર્મનિરપેક્ષતા' શબ્દમાં ધર્મ કયા અર્થમાં બંધારણમાં પ્રયોજાયેલ છે તે બાબતે સ્પષ્ટ થયા”.

બંધારણના મૂળભૂત માળખાનો ભાગ
“૧૯૬૦ના દાયકામાં મૂળભૂત અધિકારોમાં સુધારો કરવાની સંસદને સત્તા છે કે કેમ તે બાબતે વિવાદ થયો હતો. ગોલકનાથ કૈસમાં સર્વોચ્ચ અદાલતે ઠરાવેલ કે સંસદને મૂળભૂત અધિકારોમાં સુધારો કરવાની સત્તા નથી. પાછળથી કેશવાનંદ ભારતીના કેસમાં સર્વોચ્ચ અદાલતે ગોલકનાથ કેસનો નિર્ણય ઉલટાવી નાખ્યો હતો અને ઠરાવેલ કે સંસદ મૂળભૂત અધિકારોમાં સુધારો કરી શકે, ઘટાડો ન કરી શકે. વધુમાં સર્વોચ્ચ અદાલતે આ કેસમાં ‘‘મૂળભૂત માળખા''નો સિદ્ધાંત (Doctrine of Basic Structure) સ્થાપિત કરીને ઠરાવેલ કે સંસદ મૂળભૂત માળખામાં તો ક્યારેય ફેરફાર કરી શકે નહીં. આ કેસમાં મૂળભૂત માળખાની વ્યાખ્યા આપવામાં આવી નથી. પરંતુ કેટલાંક તત્વો (elements)ને સર્વોચ્ચ અદાલતે મૂળભૂત માળખાં તરીકે ઠરાવે છે. આ તત્વોમાં લોકશાહી, પ્રજાસત્તાક, કાયદાનું શાસન, પ્રજાસત્તાક સાથે ધર્મનિરપેક્ષતાને પણ મૂળભૂત માળખાને આવશ્યક તત્વ ગણેલ છે. આમ, સર્વોચ્ચ અદાલતના આ નિર્ણય પ્રમાણે ધર્મનિરપેક્ષ મૂળભૂત માળખાનું અગત્યનું તત્વ હોવાથી તેમાં ફેરફાર થઇ શકે નહીં.”
ધર્મનિરપેક્ષતા માનવવાદનો ભાગ

“માનવવાદી વિચારસરણી કદાચ ઘણા માટે નવી વિચારસરણી લાગતી હશે, પરંતુ આ વિચારસરણીનાં મૂળ ઘણાં ઊંડા છે. તેના પાયાના સિદ્ધાંતો એ છે કે માનવવાદ કોઇ દેવી કે ઇશ્વરી તત્વના અસ્તિત્વનો ઇન્કાર કરે છે. કોઇ પણ ધર્મ અને તેના ઉપદેશોની મદદ સિવાય મનુષ્ય નૈતિક, પ્રમાણિક અને સદાચારવાળું જીવન જીવી શકે છે, તેવો દૃઢ વિશ્વાસ ધરાવે છે. આવા વિચારો માનવજાત પાસે હજારો વર્ષોથી છે, પરંતુ તેને માનવવાદ તરીકે વીસમી સદીથી ઓળખવાનું શરૂ થયું. જેમ માનવ સમાજનાં માનવીઓ ઇશ્વર અને દેવી પરિબળોમાં વિશ્વાસ ધરાવેછે તેમ તેમની સાથે જ તે જ સમય અને કાળમાં એવાં મનુષ્યો હતા કે જેઓ ઇશ્વરના અસ્તિત્વ અંગે સંશયવાદી હતા, તેમજ ઇશ્વરી તત્વોના અસ્તિત્વ અંગે વિશ્વાસ ધરાવતા ન હતા. તેઓ આ વિશ્વમાં બનતી ઘટનાઓને કુદરતી નિયમોને આધીન ગણતા હતા. તે રીતે ઘટનાઓનું અર્થઘટન કરી સમજાવતા હતા. ધર્મનિરપેક્ષ વ્યક્તિ માનવીયવ્યવહારોને આધારે માનવ જીવન સારું અને સમૃદ્ધ બની શકે છે. સમગ્ર માનવ ઇતિહાસમાં એવા અસંખ્ય  દાખલાઓ છે કે જેમને ઇશ્વરના અસ્તિત્વ અને સત્તાને પડકારતા માનવ મરજીવાઓને ધર્મના ટેકેદારો અને ટેકેદારોએ ખૂબ જ ત્રાસ આપ્યો છે, ફેલાવો અને પડકાર, રંજાડ્યા છે અને મારી નાખ્યા છે, કારણ કે સંશયવાદી અને માનવવાદી વિચારોનો ધાર્મિક, રૂઢિચુસ્તોના સીધા અસ્તિત્વ સાથે સંલગ્ન હતો. આવા લોકોનો ત્રાસ અને
સમાજ ઉપર તેમની પકડ એટલી બધી હતી કે, માનવવાદીઓ ખુલ્લામાં, જાહેરમા પોતાની વાત રજૂ કરતા ડરતા, ફક્ત ખાનગીમાં અંગત કે વ્યક્તિગત પ્રચાર કરતા. આવો સતત જીવનો ભય હોવા છતાં, છેલ્લા પાંચ હજાર વર્ષથી આ વિચારોને ૨૧મી સદી સુધી , માનવોએ ટકાવી રાખ્યા છે.ભારત, ચીન,ગ્રીસ,રોમ તથા મુસ્લિમ દેશોમાં આ વિચારો અસ્તિત્વમાં આવ્યા હતા.તેમજ તેમનો સંગ્રહ થયો હતો. “

ધર્મનિરપેક્ષતા  એટલે સર્વધર્મસમભાવ ?

“કેટલાક વિચારકો ધર્મનિરપેક્ષતાનો અર્થ સર્વધર્મ સમભાવ કરે છે. ગાંધીજી સર્વધર્મ પ્રાર્થના કરાવતા હતા. ખાસ કરીને આ બાબતમાં વિનોબાજીના વિચારો જાણીએ. વિનોબા કહે છે. ‘સેક્યુલર' શબ્દ વિશે સ્પષ્ટ સમજ કેળવી લેવાની જરૂર છે. ‘સેક્યુલર’નો અર્થ ધર્મવિહીન એવો તો હોઇ જ ન શકે. તેને ધર્માતીત પણ ન કહી શકાય. ધર્મની બહારનું અથવા ધર્મ સાથે જેને કોઇ સંબંધ નથી, એવું પણ ન કહી શકાય, કેમ કે ધર્મનાં જે અનેક લક્ષણો છે તેના વિના ન તો સમાજનું ધારણ-પોષણ થઈ શકે, ન વ્યક્તિના જીવનની ઉન્નતિ થઇ શકે, 'સેક્યુલર સ્ટેટ' એટલે શું? એના રાજ્યમાં કોઇ ધર્મ જ નહીં હોય? મારું એમ માનવું છે કે ઘણી બધી ગેરસમજો ઊભી થાય છે અને વળી આ કિસ્સમાં તો એક વિદેશી શબ્દને કારણે વધારે ગેરસમજ થઇ છે. આપણે ત્યાં અમુક લોકોનું બધું ચિંતન અંગ્રેજીમાં જ ચાલે છે, તેને આપણી ધરતી સાથે સંબંધ નથી હોતો. પછી તેનો તરજુમો કરવો પડે છે. અને કોઇપણ ભાષાનોતરજુમો બીજી ભાષામાં એકદમ બરાબર થઇ શકતો નથી. એટલે વિદેશી શબ્દ યથાર્થ ભાવ વહન કરી શકતો નથી. આપણી ભૂમિનાં સંતાનોને સમજાવવા માટે આપણી ભૂમિનો જ શબ્દ જોઇએ. કોઈ રાજ્ય જો પોતાને ‘સેક્યુલર’ જાહેર કરશે તો એ રાજ્ય ધર્મ-નિરપેક્ષ રાજ્ય હશે. પરંતુ ‘ધર્મનિરપેક્ષ' એટલે ‘ધર્મહીન’ નહી, માત્ર બિનસાંપ્રદાયિક એટલું જ. એટલે કે તે રાજ્ય કોઇપણ વિશેષ સંપ્રદાય સાથે જોડાયેલું નથી. ધર્મનિરપેક્ષ રાજ્યપણ ખરું જોતાં સમાજનું ધારણ-પોષણ કરનારા ધાર્મિક સિદ્ધાંતોને તો ઉવેખી શકે નહીં. તેથી ‘સેક્યુલર સ્ટેટ' અર્થ ધર્મવિહીન રાજ્ય એવો કદાપિ ન હોઇ શકે. તે બિન- સાંપ્રદાયિક રાજ્ય છે, એટલે કે કોઇ એક સંપ્રદાય સાથે જોડાયેલું રાજ્ય નથી. તેનો કોઇ એક રાજ્યમાન્ય ધર્મ નથી, તેમાં બધા ધર્મોને પૂરી સ્વતંત્રતા છે. આટલો જ
‘સેક્યુલર'નો અર્થ થાય છે. સેક્યુલરીઝમ' એટલે ધર્મહીનતા નહીં પણ પરિશુદ્ધ ધર્મ-ભાવના, ધર્મ-પરામુખતા નહીં પણ સર્વ ધર્મો માટે પોતીકાપણાનો ભાવ. તેથી જ આ બધા ધર્મોનો સમન્વય થયો જોઇએ.વિનોબાજીએ ખરું કહ્યું છે કે ધર્મનિરપેક્ષ રાજ્ય એટલે બિનસાંપ્રદાયિક રાજ્ય. તેમના મતે આવું રાજ્ય કોઇ એક સંપ્રદાય સાથે જોડાયેલું રાજ્ય નથી. તેનો કોઇ રાજ્ય માન્ય ધર્મ નથી. તેમાં બધા ધર્મોને પૂરી સ્વતંત્રતા છે. અહીં સુધી વિચારસરણી બરાબર છે, પરંતુ ધર્મનિરપેક્ષ રાજ્યને સર્વધર્મ સમભાવ સાથે સરખાવવાની વાત બરાબર જણાતી નથી. ધર્મનિરપેક્ષ રાજ્ય ધર્મ તરફ નિરપેક્ષ છે, એટલે કે તટસ્થ  છે.”

ભારત ધર્મનિરપેક્ષ કે પંથનિરપેક્ષ ?

“હમણાં હમણાં ધર્મનિરપેક્ષતા (Secularism)નું ભાષાંતર ધર્મનિરપેક્ષતાના બદલે ‘પંથનિરપેક્ષતા’ થવા લાગ્યું છે. એવો પ્રચાર પણ  થઇ રહ્યો છે કે ભારત ધર્મનિરપેક્ષ નહીં, પરંતુ પંથનિરપેક્ષ છે. ‘ધર્મનિરપેક્ષતા’ ભાષાંતર બરાબર છે. પંથનિરપેક્ષતાના સમર્થકો એમ પ્રચાર કરવા ચાહે છે કે ભારત ધર્મને વરેલું જ છે. દેશ દરેક ધર્મ તરફ સમભાવ રાખે છે અને તેને પંથ સાથે નિસ્બત નથી. ખરેખર આ પ્રચારકો બંધારણના ધર્મનિરપેક્ષતાનું પોત નબળું બનાવી રહ્યા છે. આમેય, દેશમાં ધર્મનિરપેક્ષતામાં સર્વધર્મ સમભાવના નામે ઘણી ભેળસેળ થઇ રહી છે. આ પ્રચારથી તેને સમર્થન પ્રાપ્ત થાય છે અને ધર્મનિરપેક્ષનીતિમાં ગાબડાં પડી રહ્યાં છે. વાસ્તવમાં ભારત પંથનિરપેક્ષ નહીં, પરંતુ ધર્મનિરપેક્ષ દેશ છે.”

બે દિવસની બંધારણ શિબિરમાં સહભાગી થતાં અમારા પણ કેટલાક ભ્રમોનું નિવારણ પ્રિ.કારીઆ દ્વારા થયું અને સવિશેષ તો સેક્યુલર કે ધર્મ નિરપેક્ષતા સંદર્ભે એમણે એમની પુસ્તિકામાં અને વ્યાખ્યાનમાં રજૂ કરેલી બાબતો પ્રત્યેક નાગરિક માટે ખરા અર્થમાં પાથેય બની રહે એવું અનુભવાયું. આવી બંધારણ શિબિરો વધુને

 

ઈ-મેઈલ: haridesai@gmail.com  (લખ્યા તારીખ: ૨૬ સપ્ટેમ્બર, ૨૦૨૨)